Doktryny czysto ekonomiczne muszą nieuchronnie prowadzić do ludożerstwa. Ernst Jünger "Promieniowania"
W połowie XVIII w. został sformułowany pogląd, którego sens stał się w pełni czytelny, przynajmniej na większości powierzchni ziemskiego globu, wiek później, w początkach rewolucji przemysłowej. A brzmi on:
„Czas to pieniądz”.
Za jego autora uznawany jest Beniamin Franklin, który oprócz tego, że zajmował się nauką i działalnością polityczną, był także przedsiębiorcą. A jeśli był przedsiębiorcą, to można założyć, że wiedział o czym mówi. Choć napotyka się głosy podważające jego autorstwo w tym względzie. Ale czy było tak czy siak, myśl przytoczona powyżej funkcjonuje w powszechnej świadomości. Można śmiało stwierdzić, że stanowi maksymę życiową wszelkich fabrykantów, bankierów. Wyznaniem wiary jest jednak nie tylko ich, gdyż wielu traktuje ekonomię jak religię; banki są jej świątyniami, a ci, którzy w nich udzielają pożyczek – kapłanami (na to wychodzi).
W tym miejscu, najwyższa na to pora, zaznaczę, że wspomniana myśl budzi mój zdecydowany sprzeciw. Bo tak naprawdę czas, to znaczy życie ludzkie sprowadza ona do działalności gospodarczej. Nie do jakiejkolwiek innej, ale tylko i wyłącznie do tej, która na celu ma zarabianie, oczywiście coraz większych pieniędzy (takie jest przynajmniej założenie). Gdyby była, chociaż, mowa o zarabianiu na życie. Ale tak nie jest, gdyż definicja Franklinowska mówi, w domyśle, o coraz większej liczbie sztuk jakiegoś artykułu wytwarzanych w tej samej jednostce czasu. A czemu miałaby służyć coraz większa ilość bochenków chleba czy butelek piwa przeznaczonych na prywatny użytek jednej osoby? Nie zjesz i nie wypijesz, przecież więcej niż możesz. Ot i wszystko.
W tym miejscu, odnośnie stosunku do sentencji Franklinowskiej, chciałbym przytoczyć pogląd wyrażony przez Erica Gilla w Eseju o typografii:
„[…] nie mogę zrozumieć powiedzenia «czas to pieniądz» (podobnie jak miliony moich rodaków wyrzuconych z pracy po wprowadzeniu maszyn, mających w bród czasu, ale żadnych pieniędzy)”.
Ów Anglik zwrócił uwagę na to, że czas najczęściej nie jest pieniądzem. I mając na uwadze przytoczony przez niego przykład, trudno z nim się nie zgodzić.
*
Wiele, nawet bardzo wiele napisano o sprowadzenie człowieka do roli wytwórcy, a równocześnie do funkcji konsumenta. Dlatego też, przede wszystkim, aby nie powtarzać się, przejdę do innego poglądu na temat czasu i naszego, ludzi stosunku do niego. Stoi on w zdecydowanej opozycji wobec Franklinowskiego. Dlatego jest o wiele mniej znany. W latach 40. XIX w. Henry David Thoreau, eseista, poeta, filozof, tak oto napisał:
„Czas to jedynie strumień, w którym łowię ryby. Czerpię z niego, lecz pijąc dostrzegam piaszczyste dno. Płytka woda toczy się leniwym nurtem, wieczność jednak nie przemija. Napiłbym się czerpiąc głębiej, łowiłbym ryby w niebiosach, których dno usiano gwiazdami”.
To że w definicji czasu autorstwa Thoreau nie ma słowa „pieniądz”, ani żadnego innego łączącego się z finansami, jest dla niego charakterystyczne. Co z kolei jest jak najbardziej zrozumiałe, jeśli przytoczy się również i tę poniższą jego wypowiedź:
„Abym w godzinie śmierci nie odkrył, że nie żyłem”.
Obaj, Beniamin Franklin i Henry D. Thoreau, byli Amerykaninami. To fakt, że żyli w innych epokach; nie były one jednak bardzo odległe. A tę odległość można sprowadzić do stwierdzenia, że Franklin mógłby być pradziadkiem Thoreau. Za ich „definicjami” czasu, kryją się jednak różnice fundamentalne. Dotyczą one bowiem sensu życia. Z tym, że zainteresowanie tą tematyką dawało o sobie znać oczywiście już dużo wcześniej. Czego śladem są np. Ody Horacego. A w nich i takie dwa wersy:
Nie czekaj jutra, dziś miej na względzie. Życie umyka: płynie jak rzeka.
Częściej zaczęto odnosić się do tej kwestii, w miarę jak pojawiało się coraz więcej możliwości zarabiania pieniędzy; szybszego i na większą skalę. A to po to m. in., aby więcej używać, więcej zaznawać w życiu. Wtedy też „więcej” zaczęło się łączyć z tym, co kryje się za pojęciem „szybciej”. Nastąpiło zdecydowane przyspieszenie – coraz więcej ludzi zaczęło żyć nie rozstając się z czasomierzem. A tymczasem Henry D. Thoreau w swym znakomitym Waldenie, czyli życiu w lesie zawarł wspomniane powyżej zdanie:
„Czas to jedynie strumień, w którym łowię ryby”.
Dlaczego zrezygnowaliśmy z łowienia ryb w rzece, które może łączyć w sobie zdobywanie środków do przeżycia z kontemplowaniem, czyli z rozmyślaniem, przyglądaniem się czemuś w skupieniu? Dlaczego uwierzyliśmy w to, że „czas to pieniądz” i nic więcej?
Może dlatego, że ów model egzystencji ucieleśniony w tej definicji, jak i w innych o podobnej treści, zaczęliśmy coraz częściej napotykać w życiu. Właśnie ten Franklinowski, a nie Thoreau’wski był i jest nagłaśniany. W jego też duchu interpretowano fakt, że miliony ludzi przestały być właścicielami warsztatów pracy; zarówno warsztatów dosłownych, jak gospodarstw rolnych. A wszystko dlatego, że zrezygnowali z pracy na swoim, gdyż ktoś zaproponował im zatrudnienie u siebie. Albo też zostali zrujnowani, gdyż produkując drogo, nie znajdowali już nabywców na swe produkty.
Wmówiono też ludziom, i to skutecznie, że dla właściwego rozwoju społeczeństw niezbędne jest, aby stale kupowali. Najlepiej, aby kupowali również coraz więcej. Tłumaczy się to tym, że wówczas jest szansa, aby każdy człowiek miał pracę w wymiarze 40 godzin tygodniowo. Tak jakby nie mógł być zatrudniony np. przez 20 bądź 30. Efektem skrócenia czasu pracy byłaby mniejsza siła nabywcza ludności. To zaś jest nie do przyjęcia dla gromadzicieli coraz większych pieniędzy. Nie dopuszczają do siebie takiej myśli. Tak jak nie dopuszczają poniższego pytania wyrażonego przez Neila Postmana w tekście o znamiennym tytule – Zabawić się na śmierć:
„Czy to, co chcesz mieć, aby na pewno jest ci potrzebne?”
Obywatel został bowiem sprowadzony do roli klienta, konsumenta. W tej zaś sytuacji może być jedynie dobrym lub złym klientem, albo dobrym bądź złym sprzedawcą. Nikim więcej! Właściwie należałoby powiedzieć: Niczym więcej! Jego życia zawiera się, więc pomiędzy stanem konta odziedziczonym po poprzednich pokoleniach (jeśli Coś takiego go spotkało), a stanem konta jaki zostawi swoim spadkobiercom (jeśli będzie to miało miejsce). A Thoreau, przypomnę, napisał:
„Abym w godzinie śmierci nie odkrył, że nie żyłem”.
Jeszcze niedawno było tak, że producenci zaspokajali podstawowe potrzeby klientów. Ostatnio, gdy stwierdzili, że zaspokajanie tych potrzeb nie satysfakcjonuje ich pod względem finansowym zaczęli wymyślać kolejne. I wmawiać pozostałym przedstawicielom ludzkości, że lepiej wiedzą, czego im potrzeba.
Triumf idei zawartej w trzech słowach Franklinowskiej definicji, przyniósł ludziom katastrofę, a klientom problemy (problemy związane z zaspokojeniem rozpasanego konsumpcjonizmu). Natomiast pogląd wyrażony przez Thoreau, funkcjonuje na marginesie życia zdominowanego przez gospodarkę i handel. Można go zobrazować przywołując postacie wędkarzy siedzących cierpliwie, nawet wiele godzin, nad rzeką bądź wodą stojącą. I oswojonych z myślą, biorących ją poważnie pod uwagę, że wędkowanie nie musi zakończyć się sukcesem. Takiej możliwości, w żadnym razie, nie dopuszcza wędkarz korzystający z łowiska komercyjnego. On uważa, że skoro zapłacił za skorzystanie z takiego akwenu, to nie może wrócić do domu z pustym wiadrem. A gdyby miało tak się jednak stać, następnym razem uda się na inne łowisko. On przecież wierzy w to, że „czas to pieniądz”.
Uekonomicznienie człowieka sprawiło, że ludzkość, przynajmniej ta jej część zamieszkująca Zachód, zbliżyła się do stanu określanego mianem animalizacji. W Ontologii sukcesu Piotr Nowak napisał o nim, że „wyraża się w bezwiednym zadowoleniu, «szczęśliwości» Istot «ludzkich». To nietzscheański ideał «chińskiego obywatela», który żyje bezpiecznie w dobrobycie, przez co jest ostatecznie zaspokojony – zezwierzęcony i opętany przez nigdy niegasnące pragnienie dóbr dostępnych na ogół we wszystkich większych supermarketach. Jego religią jest seks, za całą «mądrość» starczają mu wiadomości codzienne”.
*
Zdaję sobie doskonale sprawę, że odesłanie do lamusa powiedzenia Franklina, dla wielu stałoby się źródłem problemów. Pod ich nogami wręcz usunęłaby się ziemia. Pojawiłyby się chociażby problemy z zagospodarowaniem czasu; dotąd odbywało się to zgodnie z interesem pracodawców. Jak też problemy z określeniem sensu życia. Ich życia. Do tej pory uznawali za rzecz najzupełniej normalną, że jego część wypełnia praca. Jeśli w związku z pracą protestowali, to jedynie wtedy, gdy chciano ich zwolnić bądź pogorszyć warunki pracy. Ta bowiem nadaje sens ich egzystencji. Innego nie poznali, ale i nie szukali. Żeby to jeszcze była praca na swoim i dla siebie. Ale nie, tym sensem mogła być też praca przy taśmie – najczęściej nie dosłownej ‒ monotonna i ogłupiająca, bo będąca wielogodzinnym powtarzaniem tych samych czynności. Owa taśma jest dowodem, nie tylko symbolicznym, na zwycięstwo – powątpiewam w to, że jest ono chwilowe – postawy sprowadzającej człowieka do funkcji ekonomicznych. Tymczasem Nietsche apelował o przemianę człowieka w istotę twórczą, a nie odtwórczą. Bo to twórca: wynalazca, artysta, pisarz, filozof zdolny jest do stwarzania, bycia „stwórcą”. Człowiek pracujący przy taśmie, także tej polegającej na obsłudze klientów np. w banku czy urzędzie jest jedynie i wyłącznie odtwórcą, „powtarzaczem”. Nie jest Nietscheańskim Nad-człowiekiem. I nie ma żadnych szans na to, aby nim się stał. A to dlatego, że nie zdaje sobie sprawy z tego, iż mógłby nim być.
Tym który jako pierwszy wprowadził produkcję seryjną (i to na skalę niebywałą), był Henry Ford. Jego śladem natychmiast podążyło bardzo wielu; na początku na terenie Stanów Zjednoczonych. Głosząc następnie, że ten który twierdził, iż czas to tak naprawdę pieniądz, miał rację. A jeśli nawet był im znany (tej możliwości nie można wykluczyć) cytat z Waldenu mówiący że „czas to jedynie strumień, w którym łowię ryby”, to go uznali za gadaninę nieudacznika. Nieudacznika, gdyż Henry David Thoreau nie dorobił się majątku. Pytali więc: Cóż są warte idee, których nie można przemienić w szeleszczące banknoty o wyłącznie wysokich nominałach? I zaraz odpowiadali pewnym głosem: Nic! Bo cóż innego mogli stwierdzić? Nic!
To o nich Abel Bonnard napisał takie oto zdanie:
„Chciałoby się być bogatym, aby już nie myśleć o pieniądzach, ale większość bogatych i tak nie myśli o niczym innym”.
*
Zważ czytelniku na to, że slogan, za którego autora najczęściej uważany jest Beniamin Franklin, dał o sobie znać nie tylko w życiu gospodarczym. Równie silnie, a może nawet jeszcze silniej, dał o sobie znać w życiu codziennym. Zaczęliśmy bowiem pędzić przed siebie. Żebyśmy to jeszcze wiedzieli, dlaczego tak pędzimy. Ale czynimy to nie znając i nie widząc celu. Bo przecież nie może ‒ nie może? ‒ być nim dla ludzi żyjących w cywilizacji, która nie zauważa śmierci (chyba, że na ekranie) i pielęgnuje kult młodości, jak najszybsze dotarcie do własnego… grobu. A pęd ten, do niczego innego nie prowadzi. Żeby to jeszcze ów człowiek Zachodu, jeśli już pomyśli o śmierci, miał nadzieję w Bogu. Ale najczęściej jej nie ma. W większości jest bowiem ateistą bądź agnostykiem, co tak naprawdę na jedno wychodzi. Nie istnieje dla niego transcendencja, mistycyzm, jak również jakakolwiek eschatologia. On bowiem jest ‒ czego najczęściej sobie nie uzmysławia ‒ scjentystą, utylitarystą…
Tymczasem, przystanięcie gdzieś na boku, nie tylko dla nabrania oddechu, może sprawić, że biegnący osobnik zada sobie w końcu pytanie: Po co?
*
Samuel Butler przywołał czyjąś wypowiedź, „że żądza pieniądza jest źródłem wszelkiego zła”. W pierwszej chwili pewnie każdy wymieni, aż nadto przykładów na poparcie tej tezy. Zaraz potem zada sobie jednak najpewniej pytanie: Wszelkiego? Butler w następnym zdaniu wspomnianą myśl tak oto uzupełnił:
„Wszak to samo można powiedzieć o braku pieniędzy”.
Trudno z tym stwierdzeniem nie zgodzić się. I piszę to świadomy tego, że gdy ktoś przeczytał wszystko to, co powyżej napisałem, mógł odnieść wrażenie, że potępiam pieniądz i wszelkie nim zainteresowanie. Jeśli tak się rzeczywiście stało, to chciałbym wyjaśnić – ale bez pośpiechu – że takiej skrajności nie miałem na myśli. Natomiast bliska jest mi następująca sentencja pochodząca ze starożytności:
„Chwała niech będzie dobroczynnej naturze, która sprawiła, że rzeczy konieczne są łatwe do zdobycia, a rzeczy trudne do zdobycia nie są konieczne”.